تأثیر گردشگری بر رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه: دو رویکرد پانل ایستا و پانل پویا

نوع مقاله : گردآوری و مروری

نویسندگان

1 دانشگاه شهید چمران

2 عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی- دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

(صحت مطالب مقاله بر عهده نویسنده است و بیانگر دیدگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام نیست) 
صنعت گردشگری بزرگترین صنعت خدماتی جهان از نظر درآمدزایی شناخته شده است. رشد این صنعت، همواره آثار زیست‌محیطی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زیادی را بهدنبال داشته است. توسعه‌ صنعت گردشگری برای کشورهای درحال توسعه که با معضلاتی چون نرخبیکاری بالا، محدودیت منابع ارزی و اقتصاد تک‌محصولی مواجهند، از اهمیت فراوانی برخوردار است. از این رو هدف این مطالعه آن است که در جستجوی پاسخ دادن به این پرسش باشیم که «آیا بخش گردشگری کشورهای در حال توسعه منجر به رشد اقتصادی این کشورها می‌شود یا خیر؟» در این مطالعه، رابطه‌ میان گردشگری و رشد اقتصادی در منتخبی از کشورهای در حال توسعه (شامل کشورهای آسیایی، افریقایی و امریکای لاتین) در دوره‌ زمانی 1999-2011 و با استفاده از تخمین‌زن‌های اثرات ثابت[1] و گشتاورهای تعمیم‌یافته‌ سیستمی[2] ((System GMM(به کمک نرم‌افزار stata11) برآورد شده است. عواملی که باعث شد در مطالعه‌ حاضر، روش گشتاورهای تعمیم‌یافته‌ سیستمی را مورد استفاده قرار دهیم، وجود متغیرهای درون‌زا، وجود وقفه‌ای از متغیر وابسته و همچنین خودهمبستگی بین جملات خطا بود. نتایج تجربی حاصل از این تحقیق، رابطه‌ مثبت بین توسعه‌ گردشگری و رشد اقتصادی را در این کشورها تأیید می‌کند.
[1]. Fixed Effects [2]. System Generalized Method of Moments

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The impact of tourism on economic growth in developing countries: Two approaches static panel data and dynamic panel data

چکیده [English]

Tourism is the largest service industry in the world in terms of income generation. This industry leads to Environmental, cultural, social, political, economic impacts. Development of tourism is very important for developing countries which are faced with problems such as high unemployment, limited financial resources and the economy single- product. Therefore, the aim of this paper is that we seek to answer the question "whether the tourism sector in developing countries contribute to the economic growth of these nations or not." In this paper, is estimated the relationship between tourism and economic growth, for 68 developing countries (including Asia, Africa and Latin America countries) in period of time period 1999-2011 using fixed effects estimators and approach of System Generalized Method of Moments (System- GMM) by stata11. Factors that led to using of the System- GMM are endogenous variables, a lag of the dependent variable and also autocorrelation between the error terms. The results of this research shown that in selected countries, there is an positive relationship between the tourism and economic growth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • tourism
  • Economic Growth
  • System Generalized Method of Moments
  • Developing countries

مقدمه

 

رشد اقتصادی در اکثر کشورهای در حال توسعه مأیوس­کننده است. با رشد آهسته، تولید نسبت به کشورهای مقایسه­شونده روند نزولی دارد. روند رشد اقتصادی مزایا و منافع زیادی می­تواند داشته باشد و به‌همین دلیل همه­ اقتصادها با وجود تفاوت­های زیادی که ممکن است با یکدیگر داشته باشند، رشد و توسعه­ اقتصادی را یکی از اهداف اصلی خود قرار می­دهند؛ اما بایستی در نظر داشت که دستیابی به رشد اقتصادی بالا و پایدار، نیازمند شناخت عوامل مؤثر بر آن است. در میان عوامل مختلف مؤثر بر رشد و توسعه­ اقتصادی کشورها، صنعت گردشگری یکی از عواملی است که گسترش آن با توجه به اثرات زیست‌محیطی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مختلفی که دارد، موفقیت­های قابل ملاحظه­ای را برای برخی کشورها به‌دنبال داشته است.

گردشگری، صنعتی است که امروزه سهم بزرگی از فعالیت­های اقتصادی جهان را در بر گرفته و طبق محاسبات انجام­شده، بالغ بر یک­سوم کل تجارت خدمات سراسر جهان را به‌خود اختصاص داده است (سازمان جهانی گردشگری،[1] 2006). منافع و آثار مطلوب اقتصادی گردشگری، کلیه­ بخش­های اقتصادی را تحت تأثیر قرار می­دهد؛ به‌گونه‌ای که علاوه بر ایجاد زمینه برای توسعه­ زیرساخت­ها، ایجاد درآمد و اشتغال برای میزبانان و همچنین فراهم­ آوردن درآمدهای مالیاتی برای دولت از جمله آثار بارز این صنعت بوده است.

در چند دهه­ گذشته، تعداد کل گردشگران جهان رشد قابل ملاحظه­ای داشته است؛ به­طوری که از حدود 25 میلیون توریست در سال1950، به 825 میلیون نفر در سال 2007، با نرخ رشد 5/6 درصدی روبرو بوده است و انتظار می‌رود که این تعداد تا سال 2020 به بیش از 5/1 میلیارد نفر برسد (سازمان جهانی گردشگری ایالات متحده‌ امریکا،[2] 2010). صنعت گردشگری در چهارپنجم کشورهای جهان، یعنی در بیش از 150 کشور، یکی از پنج منبع مهم کسب ارز خارجی است و در 60 کشور، رتبه­ اول را به‌خود اختصاص می­دهد (رضوانی، 1387). در این میان، کشورهای در حال توسعه نیز از مزایای این صنعت بی‌نصیب نمانده­اند، چنان­که براساس نظر رضوانی (1387)، در 83 درصد کشورهای در حال توسعه، گردشگری یکی از منابع اصلی درآمد و در یک­سوم کشورهای فقیر عمده­ترین منبع درآمد بوده است. همچنین، برآوردها نشان می­دهد که صنعت گردشگری در کشورهای در حال توسعه حدود 3 تا 10 درصد از GDP را به‌خود اختصاص داده است (جعفری صمیمی و همکاران، 2011).

با توجه به اینکه در کشورهای در حال توسعه معضلاتی همچون نرخ بیکاری بالا، محدودیت منابع ارزی، اقتصاد تک­محصولی، سطح پایین درآمد سرانه و نرخ‌های نازل رشد اقتصادی به‌وضوح دیده می­شود، از این رو این کشورها برای رهایی از چنین مشکلاتی نیازمند رشد اقتصادی سریع و مستمر هستند و از آنجا که صنعت گردشگری یکی از صنایع مهم و پردرآمد جهان شناخته شده است، می­تواند نقش قابل توجهی در راستای این هدف داشته باشد. بنابراین، سیاست­گذاران و برنامه‌ریزان کشورها و به­ویژه کشورهای در حال توسعه، بایستی توجه بیشتری به این صنعت به‌عنوان یک استراتژی توسعه­ اقتصادی داشته باشند. از این‌رو، هدف مطالعه­ حاضر آن است تا رابطه­ میان صنعت گردشگری و رشد اقتصادی را در 68 کشور در حال توسعه[3] (شامل برخی از کشورهای آسیایی، افریقا و امریکای لاتین) از جمله ایران بررسی کنیم. تعیین این رابطه در دوره­ی زمانی 1999-2011 و با استفاده از نظریات اقتصادی و با تکیه بر مدل­های پانل ایستا و پانل پویا و به‌کارگیری تخمین‌زن­های اثرات ثابت و گشتاورهای تعمیم‌یافته­ سیستمی صورت خواهد گرفت. لازم به ذکر است که برخی از پژوهشگران داخلی برای بررسی اثر صنعت گردشگری بر رشد اقتصادی در مورد داده­های پانلی ]البته در نمونه­ای متفاوت از نمونه­ مقاله­ حاضر[ از رویکرد GMM استفاده کرده­اند و ما در اینجا با ذکر تفاوت بین GMM و System-GMM و اینکه System-GMM بر GMM ارجحیت دارد، رویکرد ارجح یعنی System-GMM را برای برآورد مدل پویای خود استفاده می­کنیم. در ادامه، پس از ارائه­ مطالعات انجام­شده در این زمینه و مبانی نظری موجود، به ارائه­ مدل تجربی مناسب و در پایان به برآورد و تجزیه و تحلیل نتایج تجربی مدل می‌پردازیم. نمونه­گیری کشورها براساس در دسترس‌بودن داده‌ها صورت گرفته و به‌جز شاخص آزادی اقتصادی که از بنیاد هریتیج[4] اخذ شده، سایر آمار و اطلاعات مورد نیاز جهت این مطالعه از سایت بانک جهانی3 گردآوری شده است.

 

1. ادبیات موضوع

1-1. مبانی نظری

1-1-1. گردشگری در کشورهای در حال توسعه

در جنگ جهانی دوم، جریانی از بدبینی نسبت به صادرات به تئوری‌های توسعه، نفوذ پیدا کرد. شماری از تئوری‌ها مدعی بودند که تجارت جهانی به‌ویژه در مورد کالاهای عمده، موتور محرک کشورهای جهان سوم را به‌خوبی راه‌اندازی نمی‌کند. بر اساس این تئوری‌ها، استراتژی‌های درون‌گرا4 (مانند استراتژی جانشینی واردات) می‌تواند رشد پایدارتری ایجاد کند. از اواخر دهه‌ 1960، تأکید بر رشد برون‌گرا5 جایگزین مدل‌های درون‌گرای توسعه شد. از جمله منتقدان مدل‌های درون‌گرا نظریه‌پردازان نئوکلاسیک‌ها (برای مثال، بائر و یامی6، 1968؛ هابرلر7، 1950؛ وینر8، 1953) بودند که اعتقاد داشتند این رویکردها با روند طبیعی توسعه‌ مبتنی بر مزیت نسبی تداخل دارد. بر اساس نظر این نظریه‌پردازان، کشورهای جهان سوم به‌جای تلاش برای توسعه‌ بخش‌های صنعتی پیچیده‌تر از طریق دخالت دولت - که با مزیت نسبی مبتنی بر نسبت‌های عوامل تطابق ندارد - باید حداقل در مراحل اولیه‌ توسعه‌ خود در صادرات کالاهای عمده اختصاصی شوند.

پیشرفت استراتژی‌های برون‌گرا با افزایش دخالت صندوق بین‌المللی پول (IMF) و بانک جهانی در سیاست‌گذاری جهان سوم از طریق مکانیسم‌هایی مانند اعطای وام همگام بود. این، بدان معناست که دسترسی مداوم به این وام‌ها مشروط به کاهش مداخله‌ اقتصادی دولت و افزایش تولید مبتنی بر بازار است. در بسیاری از کشورها، این عامل منجر به یک جهت‌گیری قاطع در استراتژی‌های توسعه از درون‌گرایی به سمت برون‌گرایی از جمله تأکید بر گسترش بخش‌های نادیده ‌گرفته ‌شده مانند گردشگری بین‌المللی شد. با گذشت زمان، گردشگری بین‌المللی در میان ادبیات توسعه با دیگر بخش‌های جدید رشد (برای مثال، صنایع صادرات محور و صادرات غیرسنتی محصولات کشاورزی) که برای رشد سریع مبتنی بر مزیت نسبی کشورهای جهان سوم مؤثر هستند، گروه‌بندی شد.

از جمله استدلالاتی که منجر به افزایش حمایت از رشد برون‌گرا شد، عبارتند از:

1. سیاست‌های برون‌گرا حداقل آسیب را برای اقتصاد خرد به همراه دارد و کارایی و منافع بی‌شماری را به بار می‌آورد.

2. اثرات چندگانه‌ مرتبط با تجارت بین‌المللی و گردشگری ممکن است که رشد اقتصادی بلندمدت را از طریق گسترش تولید کل و اشتغال فراهم آورد.

3. درآمدهای کسب‌شده از تجارت و گردشگری ممکن است ثبات اقتصاد کلان را از طریق کمک به تراز تجاری و حساب‌های خارجی پرورش دهد که برای دستیابی به رتبه‌های برتر در بازارهای بین‌المللی (و از این‌رو دستیابی به وام‌های خارجی و سایر سرمایه‌گذاری‌ها) حائز اهمیت است.

4. چنین درآمدهایی ممکن است ارز خارجی برای کالاهای وارداتی به‌ویژه کالاهای سرمایه‌ای مورد نیاز برای افزایش ظرفیت تولید را فراهم آورد.

با در نظر گرفتن تمام اینها، این استدلالات جهت‌گیری بسیاری از کشورها به سمت اقتصاد برون‌گرا را نشان می‌دهد. آنچه که از استراتژ‌های توسعه‌ برون‌گرا نادیده گرفته شده است، این است که تمرکز صِرف بر تجارت و گردشگری، نگرانی‌هایی در مورد اهداف توسعه‌ وسیع‌تر بهبود استانداردهای زندگی و ترویج رشد متعادل‌تر در میان بخش‌های اقتصادی و مناطق جغرافیایی مختلف ایجاد می‌کند. در صورت نبود ارتباط عمیق و مناسب بین اقتصاد یک کشور با بخش‌های خارجی ممکن است محدودیت‌هایی رخ دهد که منجر به عدم تحریک توسعه‌ بیشتر شود. 

 

1-1-2. گردشگری و رشد اقتصادی

یکی از آثار استراتژی توسعه‌ برون‌گرا در بسیاری از کشورها، ترویج بخش‌های جدید مانند گردشگری و صادرات غیرسنتی بود. تاکنون، در ادبیات توسعه بر گردشگری و صادرات غیرسنتی تمرکز شده و ادبیات موجود حاکی از این است که گردشگری نیز به‌عنوان بخش مهمی از رشد برون‌گرا ارتقاء یافته است. تئوری‌ها بیانگر این است که افزایش گردشگری به‌ویژه در کشورهای کم‌درآمد که امکان صنعتی‌شدن سریع را ندارند، می‌تواند منجر به تنوع اقتصادی بدون اتکای بیش از حد به صادرات سنتی شود. گردشگری یکی از بخش‌های صادراتی مهم است که از نظر مارین[5] (1992) تفاوت آن با صادرات کالاها و خدمات این است که مصرف­کننده آن را در کشور میزبان مصرف می‌کند. این صنعت، اگرچه نمی­تواند اقتصاد شهر را به­طور کامل بسازد، اما نقش مثبتی از طرق مستقیم و غیر مستقیم در اقتصاد جوامع ایفا می­کند. اثرات مستقیم صنعت گردشگری از مخارج اولیه گردشگران برای کالاها و خدمات مصرفی ایجاد می­شود. این بخش از اثرات، باعث ایجاد اشتغال مستقیم و کسب درآمدهای ارزی از طریق تولید و فروش کالاها و خدمات به گردشگران می­شود (باچر و همکاران،2 2003). بر اساس نظر مارین (1992)، گردشگری به‌صورت غیرمستقیم نیز بر رشد تأثیر می‌گذارد، چرا که اثر پویایی را در کل اقتصاد به شکل آثار سرریز3 و یا دیگر آثار خارجی4 نشان می­دهد. به­عبارت دیگر، گردشگری می­تواند به­عنوان موتوری محرک برای رشد اقتصادی عمل کند و رشد سایر فعالیت­های اقتصادی را نیز که با آن صنعت مرتبط­ هستند و به آن، کالا یا خدمت ارائه می­دهند و یا محصول آن را مصرف می­کنند به همراه داشته باشد.

 

1-2. پیشینه­ تحقیق

اهمیت رابطه­ بین گردشگری و رشد اقتصادی کشورها از جمله موضوعات غیر قابل اغماض است که همواره مورد توجه بسیاری از پژوهشگران کشورهای مختلف قرار گرفته است. در ادامه، به مواردی از این مطالعات اشاره می­شود.

ایجنیو- مارتین و همکاران5 (2004)، به بررسی رابطه­ بین گردشگری و رشد اقتصادی در 21 کشور امریکای لاتین در سال­های 1958-1998 با استفاده از روش داده­های تابلویی6 و تخمین­زننده­ی آرلانو- بوند7 پرداختند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که در کشورهای با درآمد سرانه­ پایین (3 کشور) و نیز در کشورهای با درآمد متوسط (11 کشور) رشد گردشگری بر رشد اقتصادی کشور مؤثر بوده است و تأثیر مثبتی بر آن دارد؛ اما در کشورهای با درآمد بالا (7 کشور) این رابطه عکس شده و رشد گردشگری اثر منفی بر رشد اقتصادی می­گذارد.

گوندوز و هاتمی8 (2005) رابطه­ صنعت گردشگری و رشد اقتصادی را در سال­های 1963-2002 با استفاده از آزمون علیت، برای کشور ترکیه مورد بررسی قرار دادند. نتایج این مطالعه حاکی از وجود یک رابطه­ یک­طرفه از صنعت گردشگری به رشد اقتصادی است. به­عبارت دیگر، در این مطالعه گردشگری بر رشد اقتصادی اثرگذار بوده است.

وان- چن و بونانگ9 (2008)، در مطالعه­ای به بررسی رابطه­ گردشگری و رشد اقتصادی با استفاده از داده‌های سالانه 1995-2005 در 88 کشور مختلف پرداختند. آنها از یک مدل غیرخطی برای این بررسی استفاده کرده و به تحلیل این موضوع پرداختند. نتایج برآورد انجام­شده نشان می­دهد که رابطه­ مثبت و معنا­داری بین رشد گردشگری و رشد اقتصادی در این کشورها وجود دارد.

کاتیرکویگلو[6] (2009)، با استفاده از روش جوهانسون، رابطه­ رشد اقتصادی و صنعت گردشگری را برای کشور ترکیه مورد بررسی قرار داد. این مطالعه که برای سال­های 1960-2006 طراحی شده بود، برخلاف مطالعات بالا رابطه­ علیت از صنعت گردشگری به رشد اقتصادی را رد کرد.

لیتاوو[7] (2011) رابطه­ بین گردشگری و رشد اقتصادی را طی سال­های 1995-2008 برای پرتغال و 20 کشور همسایه­اش با استفاده از تخمین­زننده­ گشتاورهای تعمیم­یافته­ سیستمی بررسی کرد. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که گردشگری اثر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی دارد.

در کنار مطالعات بین‌المللی، در بررسی رابطه­ بین گردشگری و رشد اقتصادی مطالعات داخلی بسیاری انجام شده است که در ادامه به برخی از آن­ها اشاره می­کنیم.

یاوری و همکاران (1389)، با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم‌یافته، رابطه‌ بین صنعت گردشگری و رشد اقتصادی را در منتخبی از کشورهای عضو کنفرانس اسلامی[8] در دوره­ 1990-2007 بررسی کردند. نتایج تجربی حاصل از این تحقیق، رابطه­ مثبت بین مخارج گردشگری و رشد اقتصادی را در این کشورها تأیید می­کند.

جعفری صمیمی و همکاران (2011)، رابطه­ علیت بین صنعت گردشگری و رشد اقتصادی را با استفاده از مدل پانل خودرگرسیون‌برداری[9]، برای کشورهای در حال توسعه و در دوره­ 1995-2009 مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاکی از آن است که در بلندمدت رابطه­ دوطرفه­ مثبتی بین این دو متغیر وجود دارد. به‌عبارت دیگر، در عین حال که گردشگری منجر به رشد اقتصادی می­شود، رشد اقتصادی و سطح توسعه نیز عامل مهمی در جذب گردشگران است.

صفدری و همکاران (2012)، رابطه­ بلندمدت بین مصارف صنعت گردشگری و رشد اقتصادی را برای ایران و در دوره­ 1975-2008 بررسی کرده­اند. نتایج این مطالعه که براساس مدل خودرگرسیون‌برداری انجام شده است، بیانگر آن است که مخارج گردشگری اثر مثبتی بر رشد اقتصادی دارد.

 

2. روش تحقیق

با توجه به اهمیت موضوع، در ادامه به مدل­سازی تأثیر مخارج گردشگری بر رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه می­پردازیم.

فایسا و همکاران[10] (2007) اشاره می­کنند که اکثر مدل­های رشد که در کشورهای در حال توسعه به‌کار می­روند، در چارچوب الگوی رشد سولو[11] (1956) قرار می­گیرند. الگوی مزبور از یک تابع تولید آغاز می‌شود که به‌وسیله­ آن سطح محصول کل (تولید کل) به عوامل تولید مرتبط می­گردد. این تابع را می­توان به صورت زیر نشان داد:

y = Af (K, L, Z)                                               (1)

که در آن، y سطح محصول کل تولیدشده (محصول بالقوه)، K ذخیره­ سرمایه­ فیزیکی، L نیروی کار، Z بردار عوامل مؤثر بر رشد و متغیر A عامل بهره­وری را اندازه‌گیری می­کند.

به‌منظور تعیین کنش نرخ رشد اقتصادی نسبت به مخارج گردشگری و دیگر منابع اثرگذار بر رشد مانند سرمایه­گذاری در سرمایه­ انسانی و فیزیکی، سرمایه‌گذاری خارجی از تابع تولید لگاریتمی زیر استفاده می­کنیم:

(2)                     

 

که در آن:

 لگاریتم طبیعی GDP واقعی سرانه،

lnTRPit: لگاریتم طبیعی مخارج گردشگری[12] ،

lnGCFit: لگاریتم طبیعی تشکیل سرمایه ثابت ناخالص که به‌صورت درصدی از GDP واقعی بوده و به‌عنوان سرمایه­گذاری در سرمایه­ فیزیکی در نظر گرفته می‌شود (بارو[13] (1990) و گروسمن و هلپمن (1991))،

LnEFIit: لگاریتم شاخص آزادی اقتصادی[14]،

LnSCHit: لگاریتم میزان ثبت­نام افراد در دوره­ دبیرستان که به‌عنوان جانشینی از سرمایه­گذاری در سرمایه­ انسانی استفاده می­شود،

lnFDIit: لگاریتم سرمایه­گذاری خارجی،

به­منظور تخمین پارامترها از روش برآورد Panel Data استفاده خواهیم کرد که به‌صورت زیر ارائه می‌شود:

(3)                               

Yit: لگاریتم طبیعی سرانه­ GDP واقعی در کشور i در سال t،

Xit: بردار متغیرهای توضیحی (سرانه­ی گردشگری، سرمایه­گذاری در سرمایه­ی انسانی و سرمایه­ی فیزیکی، سرمایه­گذاری خارجی و شاخص آزادی اقتصادی) برای کشورهای i=1, 2, …, m در زمان t=1, 2, …, T،

Ф: یک بردار اسکالر (ماتریس تک عنصری) از پارامترهای ،

ѱ: جزء اخلال تصادفی است که: E(ѱ)=0, Var(ѱ)= ،

 و : به ترتیب نشان­دهنده­ تأثیرات ویژه­ مقاطع و زمان هستند.

از دیدگاه ایجنیو و همکاران (2004)، در بیشتر مدل­ها و هم­چنین مدل­های رشد، متغیرهای توضیحی مدل یا دارای خاصیت درون­زایی[15] قوی هستند، یا وقفه­ای از متغیر وابسته در سمت متغیرهای توضیحی وجود دارد و یا هر دو مورد در مدل وجود دارند. از این­رو، در تجزیه و تحلیل اثر گردشگری بر رشد اقتصادی، از مدل پویای آرلانو و بوند (1991) که برای رفع این مشکلات ارائه شده است، استفاده می‌کنیم. مدل پویای آرلانو و بوند به­صورت زیر نوشته می­شود:

(4)                       

که در آن،

 اولین تفاضل لگاریتم طبیعی رشد درآمد سرانه در کشور i و در طول دوره­ t،

 تفاضل متغیر وابسته با تأخیر زمانی،

: بردار متغیرهای تأخیری و متغیرهای درون­زا،

 بردار متغیرهای برون­زا،

α،β  و  نشان­دهنده­ پارامترهای برآورد شده است،

: فرض می­شود که در همه­ زمان­ها در کشور i مستقل هستند.

عبارت  به اثرات ویژه­ مقطع i اشاره دارد که به­طور مستقل و یکسان در همه­ کشورها توزیع شده است؛ در حالی­که  جزء اخلال تصادفی است و فرض می­شود که به­طور مستقل توزیع شده­اند.

همان­طور که اشاره شد، وجود دو عامل متغیرهای درون­زا و وقفه­ای از متغیر وابسته در سمت متغیرهای توضیحی، استفاده از روش پانل پویا را الزامی می­کند. در مطالعه­ حاضر علاوه­بر وجود این عوامل، با انجام تست خودهمبستگی که با استفاده از نرم افزار Stata11 صورت گرفت، دریافتیم که بین جملات خطا خودهمبستگی وجود دارد و وجود این عامل نیز یکی از دلایل استفاده از پانل پویا در این مطالعه است. برآوردگرهای پویا دو برآوردگر GMM و System- GMM هستند. رویکرد GMM-System امکان معرفی ابزارهای بیشتری را فراهم می­کند و می­تواند به­طور چشمگیری باعث بهبود کارایی ضرایب شود. به همین دلیل System-GMM بر GMM ارجحیت دارد (و به همین دلیل در پژوهش حاضر، برآوردها را از طریق رویکرد برتر انجام داده­ایم). از طرف دیگر، در حالی­که برخی از متغیرها مانند  FDIو SCH، بر رشد اقتصادی یک کشور مؤثر هستند، شواهد زیادی (از جمله هانسن و رند[16] (2006) و دی‌ملو2 (1999)) وجود دارد که اثر رشد اقتصادی را بر این متغیرها نشان می­دهند. بنابراین، وجود این متغیرها به­عنوان متغیر درون­زا، سیستمی از معادلات را به­وجود می­آورد و به همین دلیل به­جای GMM، از تخمین­زنSystem- GMM  ارائه­شده توسط آرلانو- باور/ بلاندل- بوند3 (1998) برای تخمین ضرایب استفاده می­کنیم. بنابر نظر میلوا4 (2007) این روش باعث افزایش کارایی نتایج تخمین می­شود.

 

3.  تجزیه و تحلیل

به‌منظور تخمین معادله­ (2)، ابتدا لازم است تا نوع روش تخمین جهت نوع خاص داده­های ترکیبی- مقطعی تعیین شود. رایج­ترین آزمون­ها در این زمینه آزمون چاو5 و آزمون هاسمن6 است. در این مطالعه، این دو آزمون را با استفاده از نرم­افزار Eviews6 انجام داده­ایم.

 

3-1. آزمون چاو

آزمون چاو برای آزمون انتخاب بین روش حداقل مربعات معمولی7 و مدل آثار ثابت به‌کار می­رود. مفروضات این مدل به صورت زیر است:

 

 

 ضریب متغیر مجازی در مدل آثار ثابت است. در این آزمون، فرضیه‌ صفر بیانگر یکسان بودن ضرایب و عرض از مبدأ در داده­های مورد مطالعه است. از این رو، رد فرضیه صفر مبیّن استفاده از داده­های پانلی و عدم رد فرضیه صفر بیانگر استفاده از روش حداقل مربعات معمولی ادغام شده است. نتایج این آزمون در جدول (1) آمده است. همان­گونه که مشاهده می­شود نتایج بیانگر رد فرضیه صفر و لزوم استفاده از روش پانل است.

 

جدول-1. نتایج آزمون چاو

Effect Test

statistic

Chi-sq,df

Prob

Cross-section F

632/2

 

11

0027/0

           مأخذ: محاسبات تحقیق.

3-2. آزمون هاسمن

اگر در آزمون چاو تشخیص داده شود که می­توان برای تمام مقاطع یا زمان­ها در مطالعه، عرض از مبدأهای جداگانه در نظر گرفت، آنگاه باید به آزمون انتخاب بین تخمین با اثرات تصادفی و اثرات ثابت نیز مبادرت ورزید. فرض اصلی در الگوی اثرات ثابت این است که جزء خطا می­تواند با متغیرهای توضیحی همبسته باشد، در حالی که در الگوی اثرات تصادفی فرض بر این است که همبستگی بین جزء خطاء با متغیرهای توضیحی وجود ندارد. آزمون هاسمن، از معیار کای- دو استفاده می‌کند. در صورتی­که احتمال آماره­ آزمون بیش از 5% باشد، در سطح معناداری 95 درصد می­توان اثرات تصادفی را به اثرات ثابت ترجیح داد؛ در غیر این صورت، اثرات ثابت انتخاب می­شود. همان­گونه که جدول شماره (2) نشان می‌دهد، الگوی مناسب برای داده­های این مطالعه الگوی تخمین با اثرات ثابت است.

                       جدول 2. نتایج آزمون هاسمن

Effect test

statistic

Chi-sq,df

Prob

Cross section Random

834/23

5

0002/0

      مأخذ: محاسبات تحقیق.

 

3-3. الگوی اثرات ثابت

در مطالعه­ حاضر، روش اثرات ثابت را با استفاده از نرم­افزار Stata11 انجام داده و به نتایج جدول (3) دست یافته­ایم:

      جدول-3. نتایج برآورد تأثیر گردشگری بر رشد اقتصادی به روش اثرات ثابت

متغیر وابسته: رشد اقتصادی (GDP)

 

متغیرهای توضیحی

آزمون داده­های ترکیبی

 
 

ضرایب

آماره­ی آزمون

P– value

 

TRP

603/0

55/26

000/0

 

GCF

130/0

39/2

017/0

 

EFI

675/0

57/4

000/0

 

SCH

183/0

04/4

000/0

 

FDI

022/0-

95/1-

052/0

 

ضریب ثابت

427/8-

72/13-

000/0

 

آماره F

57/385

 

P- value

000/0

 

R2

779/0

 

      مأخذ: محاسبات تحقیق.

همان­طور که نتایج بالا نشان می­دهند، گردشگری (TRP) اثر مثبت و معناداری بر رشد اقتصادی دارد. طبق این برآورد، یک درصد افزایش در مخارج گردشگری منجر به افزایش 6/0 درصدی در رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه خواهد شد. سرمایه‌گذاری خارجی (FDI) منجر به کاهش GDP می‌شود و دیگر متغیرهای در نظر گرفته­شده نیز از نظر آماری در سطح بالایی معنادار بوده و اثر مثبتی بر رشد اقتصادی دارند. در واقع، بر اساس نتایج، با افزایش یک درصدی سرمایه‌گذاری در سرمایه‌ فیزیکی (GCF)، 13/0 درصد افزایش در GDP صورت می‌گیرد. افزایش یک درصدی در شاخص آزادی اقتصادی (EFI) و افزایش یک درصدی سرمایه‌گذاری در سرمایه‌ انسانی (SCH) به ترتیب منجر به افزایش 67/0 درصدی و 18/0 درصدی در GDP می‌شوند. به‌عبارت دیگر، براساس برآوردهای حاصل از روش اثرات ثابت، در مجموع می‌توان گفت که توسعه‌ صنعت گردشگری، افزایش سرمایه‌گذاری در سرمایه‌ فیزیکی، افزایش شاخص آزادی اقتصادی (آزادی تجاری، آزادی کسب و کار، آزادی مالیاتی، اندازه­ دولت، آزادی پولی، آزادی سرمایه­گذاری، آزادی نظام مالی (تأمین اعتبار)، حقوق مالکیت، آزادی از فساد اقتصادی و آزادی نیروی کار) و نیز افزایش سرمایه‌گذاری در سرمایه‌ی انسانی منجر به افزایش رشد اقتصادی می‌شوند.

 

3-4. تخمین­زن گشتاورهای تعمیم‌یافته­ سیستمی

علاوه­بر تخمین مدل با استفاده از تخمین­زن اثرات ثابت، مدل مربوطه به‌منظور کنترل بهتر درون­زایی متغیرهای توضیحی و رفع مشکل خودهمبستگی، به روش برآوردگر System GMM با استفاده از نرم‌افزار Stata11 نیز تخمین زده شده است. نتایج حاصل از این تخمین در جدول (4)، ارائه شده است.

 

      جدول -4. نتایج برآورد تأثیر گردشگری بر رشد اقتصادی به روش System GMM

متغیر وابسته: رشد اقتصادی (GDP)

 

متغیرهای توضیحی

آزمون داده­های ترکیبی

 
 

ضرایب

آماره­یا آزمون

P–value

 

GDP(-1)

545/0

26/25

000/0

 

TRP

214/0

78/14

000/0

 

GCF

135/0

56/6

000/0

 

EFI

196/0

09/3

002/0

 

SCH

249/0

46/12

000/0

 

FDI

032/0

62/7

000/0

 

ضریب ثابت

881/2-

91/7-

000/0

 

Arellano-Bond test for AR(1), (p value)

002/0

 

Arellano-Bond test for AR(2), (p value)

833/0

 

Sargan test of overid,

(p value)

113/0

 

Wald test (p value)

000/0

 

     مأخذ: محاسبات تحقیق.

 

همان­طور که در جدول بالا مشاهده می­شود، نتایج حاکی از آن است که به ازای یک درصد افزایش در گردشگری (TRP)، رشد اقتصادی 17/0 درصد در همان جهت تغییر می‌یابد. گذشته از این، افزایش یک درصدی در GCF، EFI، SCH و FDI به ترتیب منجر به افزایش GDP به میزان تقریباً 13/0، 19/0، 24/0، 032/0 می‌شود و به‌عبارت دیگر، همه­ متغیرهای برآورد شده دارای علامت­های سازگار با تئوری‌های موجود هستند. همچنین نتایج نشان می‌دهد که تمام متغیرها از نظر آماری معنادار هستند. براساس نتایج آزمون والد که دارای توزیع 2λ با درجات آزادی معادل متغیرهای توضیحی منهای جزء ثابت است، فرضیه­ صفر مبنی بر صفر بودن تمام ضرایب در سطح معناداری 95 درصد رد و در نتیجه اعتبار ضرایب برآورد شده تأیید می­شود. آماره­ آزمون سارگان نیز که از توزیع 2λ با درجات آزادی برابر با محدودیت­های بیش از حد مشخص[17] برخوردار است، آزمون صفر مبتنی بر ناهمبسته بودن پسماندها با متغیرهای ابزاری (معتبر بودن ابزارها) را رد نمی­کند و بنابراین، می­توان گفت که نتایج حاصل، معتبرند. AR(2) دارای فرض صفر مبتنی بر عدم خودهمبستگی است. چنان­که شواهد فوق نشان می­دهد، نتایج آزمون، وجود خودهمبستگی را رد می­کنند.

 

4. نتیجه­گیری و پیشنهادات

دستیابی به رشد اقتصادی بالا و پایدار، نیازمند شناخت عوامل مؤثر بر آن است. در میان عوامل مختلف مؤثر بر رشد و توسعه­ اقتصادی کشورها، صنعت تورسیم یکی از عواملی است که گسترش آن موفقیت‌های قابل ملاحظه­ای را برای برخی از کشورها به‌دنبال داشته است. از این­رو، در مطالعه­ حاضر رابطه­ بین صنعت گردشگری و رشد اقتصادی در منتخبی از کشورهای در حال توسعه با استفاده از تخمین­زن­های اثرات ثابت و گشتاورهای تعمیم‌یافته­ سیستمی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج برآوردها نشان می‌دهد که گردشگری تأثیر مثبتی بر رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه دارد و بنابراین، این کشورها نه­تنها از طریق منابع متداول رشد (از جمله سرمایه­گذاری در سرمایه­ مادی و انسانی و ...) بلکه از طریق توسعه­ صنعت گردشگری نیز می­توانند به رشد و توسعه­ اقتصادی دست یابند؛ زیرا صنعت گردشگری و گردشگری به‌عنوان یکی از صنایع مهم و پر درآمد جهان به­ویژه در قرن 21، شناخته شده و از عواملی است که گسترش آن اثرات زیست­محیطی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مختلفی در کشورها به دنبال دارد. بنابراین، لازم است که سیاست­گذاران و برنامه‌ریزان جهت افزایش رشد اقتصادی، به این صنعت توجه بیشتری داشته باشند و به‌منظور توسعه­ آن، سرمایه­گذاری­های قابل توجهی برای این بخش در نظر داشته باشند و موانع توسعه­ این صنعت از جمله عوامل زیربنایی، رفاهی و فرهنگی را تا حد ممکن رفع کنند.

 

 

 

پیوست-1.


اسامی کشورهایی که آمارشان در مدل تجربی مورد استفاده قرار گرفته است.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

ایران

کامرون

گینه

لبنان

مونته­نگرو

آرژانتین

کیپ­ورد

گویان

لیتوانی

مراکش

ارمنستان

شیلی

مجارستان

مقدونیه

عمان

کامبوج

اکراین

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

تونس

بنگلادش

چین

هند

ماداگاسکار

پاکستان

بلاروس

کلمبیا

اندونزی

مالاوی

پاناما

بلیز

کرواسی

الجزایر

مالزی

پاراگوئه

سنگال  

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

ترکیه

بنین

کوبا

جامائیکا

مالی

فیلیپین

بوتسوانا

جیبوتی

اردن

موریتانی

لهستان

بلغارستان

مصر

قزاقزستان

موریس

قطر

تاجیکستان

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

اوگاندا

بورکینا فاسو            السالوادور          قرقیزستان             مکزیک               رومانی

بوروندی                اتیوپی                لائوس                مولداوی             روسیه

عربستان سعودی جورجیا              لاتویا                 مغولستان             روآندا

تایلند

 

 



[1]. World Tourism Organization (WTO)

[2]. United Nation World Tourism Organization (UNWTO)

[3]. برای مشاهده­ اسامی این کشورها به پیوست 1 رجوع کنید.

[4]. Heritage Foundation      3. World Bank      4. Inward-Oriented Strategies

5. Outward-Oriented Growth                             6. Bauer and Yamey

7. Haberler                                                            8. Viner

[5]. Marin                 2. Butcher and et al                             3. Spillovers

4. Externalities     5. Eugenio- Martin and et al              6. Panel Data Approach

7. Arellano- Bond Estimator                                             8. Gunduz and Hatemi

9. Wan- Chen and Bwo- Nung

[6]. Katircioglu

[7]. Leitao

[8]. Organization of the Islamic Conference (OIC)

[9]. Panel Vector Autoregressive Model (P-VAR)

[10]. Fayissa and et al

[11]. Solow

[12]. به­طور کلی، مخارج گردشگری از سوی سازمان جهانی گردشگری این­گونه تعریف می­شود: «کل مخارج مصرفی بازدیدکننده طی بازدید و اقامت وی در مقصد».

[13]. Barro

[14]. بنابر تعریف بنیاد هریتیج، آزادی اقتصادی عبارت است از: امکان تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات، فارغ از فشار یا اجبار بیش از حد نیاز دولت. شاخص آزادی اقتصادی هریتیج با استفاده از ترکیب حدود 40 مؤلفه که در ۱۰ شاخص فرعی دسته‌بندی شده‌اند، محاسبه و ارائه می­شود. این شاخص­های فرعی عبارتند از: آزادی تجاری، آزادی کسب و کار، آزادی مالیاتی، اندازه­ دولت، آزادی پولی، آزادی سرمایه­گذاری، آزادی نظام مالی (تأمین اعتبار)، حقوق مالکیت، آزادی از فساد اقتصادی و در نهایت آزادی نیروی کار. در این مؤسسه برای تعیین شاخص آزادی اقتصادی کشورهای مختلف جهان، به هر یک از این ده متغیر، عددی بین صفر تا صد اختصاص داده می­شود که هرچه این عدد به 100 نزدیک­تر باشد، نشان­دهنده‌ بالاتر بودن میزان آزادی در آن بخش است. برآیند عددی که به این ده متغیر تعلق می­گیرد، شاخص آزادی اقتصادی را ایجاد می‌کند.

[15]. Endogeny

[16]. Hansen and Rand        2. de Mello            3. Arellano- Bover/ Blundell- Bond

4. Mileva                               5. Chow Test        6. Hausman Test

7. OrdinaryLeast Squares

[17]. Over- identifying restrictions

منابع
رضوانی، محمدرضا (1387). «توسعه­ گردشگری روستایی با رویکرد گردشگری پایدار»تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
یاوری، کاظم، رضاقلی­زاده، مهدیه، آقایی، مجید و مصطفوی، سید محمدحسن (1389). «تأثیر مخارج توریسم بر رشد اقتصادی کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (OIC)». مجله تحقیقات اقتصادی، شماره 45: 91.
 
Arellano, M. & Bond, S (1991). "Some Tests of Specification for Panel Data: Monte Carlo Evidence and an Application to Employment Equations". Review of Economic Studies, 58: 277-297
Barro, R. J (1990). "Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth". Journal of Political Economy, 98:103-25.
Bauer, P. & Yamey, B (1968). "Markets, Market Control and Marketing Reform". London: Weidenfeld and Nicolson.
Blundell, R. and Bond, S (1998). "Initial Conditions and Moment restrictions in Dynamic Panel Data Models".Journal of Econometrics, 87:115-143.
Butcher, G., Fairweather, J. R. & Simmons, D. G (2003). "The economic impact of tourism on christchurchcity and akaroa township." http://www.lincoln.ac.nz/PageFiles/6862/908_Rpt37f_s3363.pdf (access1 Mars 2013).
de Mello, L. R (1999). "Foreign Direct Investment- led Growth: Evidence from Time Series Panel Data"Oxford Economic Papers, 51(1): 133-151.
Eugenio-Martín, J., Martín Morales, N., & Scarpa, R (2004). "Tourism and economic growth in Latin American Countries": A panel data approach. Milan, Italy, FondazioneEni Enrico Mattei Nota di Lavoro, (26).
Fayissa, B., Nsiah, C., & Tadasse, B (2007). "The impact of tourism on economic growth and development in Africa", (16).
Haberler, G (1950). "Some Problems in the Pure Theory of International Trade"Economic Journal 60:223-240.
Hansen, H. & Rand, J (2006)."On the Causal Links between FDI and Growth in Developing Countries".
Heritage Foundation (2005). "Index of Economic Freedom" (available at http://www.heritage.org/research/features/index/scores.cfm.)
Grossman, G. M. & Helpman, E.(1991). "Innovation and Growth in the Global Economy".MIT Press, Cambridge, MA.
Gunduz, L. & Hatemi, J.A (2005). "Is the tourism-led growth hypothesis valid for Turkey?" Applied Economic Letters, 12: 499-504.
Katircioglu, S.T (2009). "Tourism, trade and growth: The case of Cyprus." Applied Economics, 41: 2741-2750.
Leitao, N. C (2011). "Tourism and economic growth: a panel data approach."
http://repositorio.ipsantarem.pt/bitstream/1/543/10400,15/NunoLeitao_APE _2011.pdf (access 1 Mars 2013).
Marin, D (1992). "Is The Export-Led Hypothesis Valid for Industrializae Countries?" Review of Economics and Statistics, 74: 678-688.
Mileva, E (2007). Using "Arellano-Bond Dynamic Panel GMM Estimators in Stata"Tutorial, Fordham University, New York.
Safdari, M., AbouieMehrizi, M. & Elahi, M (2012)."Impact of Tourism Spending on Economic Growth in Iran"American Journal of Scientific Research. 48: 68-73.
Samimi, A. J., Sadeghi, S., & Sadeghi, S (2011). "Tourism and economic growth in developing countries: P-VAR approach". Middle-East Journal of Scientific Research10(1): 28-32.
Solow, R (1956). A "Contribution to the Theory of EconomicGrowth."Quarterly Journal of Economics, 70:65-94.
United Nation World Tourism Organization (2010). UNWTO Tourism Highlights.
Viner, J (1953). "International Trade and Economic Development". Oxford: Clarendon Press. Weaver, D.
Wan- Chen, P. &Bwo-Nung, H (2008). "Tourism, development and economicgrowth– a nonlinear approach".Physica A: Statistical Mechanics and its Applications, 387(22): 5535-5542.
World Tourism Organization (2006). WTO Tourism Highlights.